REALITETI NUK ËSHTË ASHTU SIÇ DUKET 

Në zemër të kapitalizmit sundon dhuna dhe forca, përmes së cilave nxirret mbivlera nga fuqia punëtore, për të akumuluar më shumë kapital. Vepra filozofike dhe ekonomike e Karl Marksit është thelbësore për të analizuar, sesi  sistemi kapitalist i prodhimit e shfrytëzon dhe tëhuajson klasën punëtore. Marksi iu qas ekonomisë si një terësi marrëdhëniesh shoqërore, në një kontekst historik të caktuar, ku jeta materiale dhe shoqërore prodhohet dhe riprodhohet. Kapitalizmi nuk prodhon vetëm mjetet e prodhimit dhe të mbijetesës. Ai gjithashtu (ri)prodhon marrëdhëniet kapitaliste në terësine e tyre: nga njëra anë kapitalistin, në tjetrën punëtore/in me mëditje. Paçka se Marksi theksonte rëndësinë e riprodhimit dhe mirëmbajtjes së klasës punëtore, si një kusht të domosdoshëm për riprodhimin e kapitalit, ai dështoi në mënyrë sistematike të rrokte (ri)prodhimin e vetë fuqisë punëtore. Në vitet 1960 feministet marksiste iu rikthyen punës së tij, posaçërisht teorisë së vlerës së punës, për ta rilexuar atë nëpërmjet lenteve të teorisë së riprodhimit shoqëror. Kjo bëri të mundur që më në fund të hidhej dritë mbi punën e papaguar riprodhuese të grave, të cilën Marksi në veprën e tij voluminoze e ka neglizhuar.

Ky rilexim feminist i teorisë së punës na dëfton, se mirëmbajtja dhe zëvendësimi biologjik i klasës punëtore ndodh kryesisht brenda shtëpisë dhe mbartet në mënyrë shproporcionale nga gratë. Prandaj, ndryshe nga Marksi, të fshehtën e prodhimit kapitalist sipas Nensi Frejsërit* dhe të tjera feministe të këtij kahu ideologjik, duhet ta kërkojmë brenda hapësirës shtëpiake. Në gjysmën tjetër të organizimit kapitalist, ku shfrytëzohet puna e papaguar e grave për të (ri)prodhuar vetë punëtorinë. Një literaturë e gjerë feministe dhe fushata të ndryshme janë ngritur mbi idenë që puna e papaguar shtëpiake është thelbësore për akumulimin e kapitalit dhe riprodhimin e tij shoqëror, duke qënë se (ri)prodhon fuqinë punëtore. Prandaj lind nevoja ta studiojmë punën riprodhuese të grave, mbi të cilën mbështetet riprodhimi i shoqërisë kapitaliste, që të ndërtojmë një kuptim gjithëpërfshirës të kapitalizmit dhe proceseve të akumulimit primitiv. Nëse duam ta rrokim të plotë pabarazinë dhe shtypjen ndaj grave në shoqërine patriarkale kapitaliste nevojitet të adresojmë marrëdhëniet e riprodhimit shoqëror, në terësinë e tyre.

VENDOSJA E LENTEVE TË RIPRODHIMIT SHOQËROR

Feministet marksiste mbështeten në traditën dialektike të Marksit, kur i qasen sistemit të riprodhimit shoqëror si një i tërë sepse sipas tyre, prodhimi i mallrave, shërbimeve si dhe prodhimi i vetë jetës janë pjesë të përbrendësuara të një procesi të vetëm. Për më tepër, ato pohojnë se ndarja në dukje midis prodhimit ekonomik/riprodhimit shoqëror, punës/shtëpisë, hapësirës publike/hapësirës private, është një rrjedhojë shumë problematike e kapitalizmit, që shkakton ndërlikime në analizën klasore. Së pari hamendësohet se vetëm puna brenda sferës së prodhimit gjeneron vlerë. Për rrjedhojë, zhvlerëson punën e papaguar riprodhuese të kryer jashtë vendit të punës dhe kufizon në mënyrë rigoroze studimin e formimit të klasës, vetëm brenda sferës prodhuese. Së dyti, fokusohet mbi dallimet shoqërore që prodhon kapitalizmi, por nuk thellohet mbi mënyrat sesi këto dallime ndikojnë njëra-tjetrën dhe marrëdhëniet e prodhimit, duke qenë pjesëza së të njëjtit sistem.

Puna e papaguar e shtëpisë konsiderohet rëndom si punë joproduktive, me justifikimin që nuk prodhon vlerë ekonomike e për rrjedhojë nuk njihet shoqërikisht dhe as nuk vlerësohet nga ekonomia liberale në llogaritjen e Produktit të Brendshëm Bruto. Për feminizmin e mbështetur mbi riprodhimin shoqëror, puna teorizohet përtej kuptimit të ngushtë të vlerës ekonomike dhe konsiderohet gjerësisht produktive. Kësisoj, vlera zotëron aspekte të tjera përpos atij monetar. Shumë feministe marksiste e kritikojnë teorinë e vlerës së punës si të cunguar, duke qenë se e zhvlerëson dhe neglizhon punën shoqërore riprodhuese. Mirëpo, siç shpjegon dhe Titi Bataçarja*: Përdorimi i teorisë së vlerës është i rëndësishëm, nëse integron një koncept më të zgjeruar të fuqisë punëtore, pasi ajo shpërfaq më së miri karakterin e ndërvarur dhe kontradiktor të riprodhimit shoqëror. Në njërën anë, klasa kapitaliste i margjinalizon punëtore/ët nëpërmjet feminizimit dhe racializimit të trupave të tyre, për të reduktuar kostot e prodhimit. Në anën tjetër, punëtore/ët kërkojnë paga dhe kushte pune më të mira, për të përmirësuar mbijetesën dhe zhvillimin personal.

Ndarja e vendit të punës nga vendi i jetesës, riprodhimi ekonomik nga ai shoqëror, u krijuan në fillimet e shekullit të nëntëmbëdhjetë, me revolucionin industrial. Centralizimi dhe automatizimi i prodhimit në sisteme fabrikash sollën shkatërrimin e ekonomisë familjare. Përpara pajtimit në fabrika, për të përmbushur nevojat e tyre jetësore, të gjithë anëtare/ët e familjes merreshin me prodhimin e objekteve artizanale dhe veshmbathjeve, duke e shpërndarë riprodhimin shoqëror në këtë mënyrë, më barazisht midis gjinive.

Normat tradicionale gjinore i paraprijnë kapitalizmit. Megjithatë, sistemi i fabrikës bëri të mundur institucionalizimin e ndarjes gjinore të punës, ndërkohë që kapitalizmi industrial u ngjiz e mori formë në një botë tashmë të feminizuar. Shtypja e grave nuk lindi në kapitalizëm, por ky sistem siguron ende kushtet e nevojshme socio-materiale si dhe arsyetimin për ta mbështetur shtypjen. Shumica e punës së papaguar riprodhuese ndodh brenda shtëpisë dhe normalizohet si punë e natyrshme e grave, për shkak të normave gjinore dhe ndarjes gjinore të punës në kapitalizëm. Për këtë arsye, studimi i punës së papaguar shtëpiake u bë thelbësor për të kuptuar shtypjen dhe shfrytëzimin e grave në sistemin kapitalist të prodhimit.

Teoricienia feministe Maria Mies* argumenton, se kapitalizmi dhe patriarkati jetojnë në simbiozë të plotë me njëri-tjetrin, për të riprodhuar vlerat patriarkale dhe akumulimin e mëtejshëm të kapitalit. Për rrjedhojë, në analizën tonë bëhet i domosdoshëm përdorimi i një modeli konstituitiv të feminizmit ndërthurës, që i konsideron kategoritë e ndryshme të shtypjes (gjininë, racën, klasën) strukturalisht të ndërlidhura me njëra-tjetrën. Në të njëtën mënyrë nevojitet ta kuptojmë klasën si kategori të ndërlidhur, që formësohet nga përvojat e larmishme kultorore dhe sociale për secilin identitet, përkundrejt konceptit ortodoks marksist, i cili e vë klasën në marrëdhënie të fiksuar me pronësinë e mjeteve të prodhimit. Gjinia, raca, seksualiteti dhe klasa nuk janë marrëdhënie fikse. Ato ndërveprojnë me njëra-tjetrën brenda një organizimi më të gjerë të marrëdhënieve shoqërore kapitaliste, për t’u ndërthurur dhe bashkëpërcaktuar, deri edhe vetë kapitalizmin.

TRUPI ËSHTË MAKINA E PARË E SHPIKUR NGA KAPITALIZMI

Gratë konsiderohen me të përshtatshme për punë afatshkurtra dhe me fleksibilitet të lartë në industritë e punës së rëndë, për shkak të aktiviteteve riprodhuese që lidhen me rolin tradicional tyrin si “shtëpiake”. Ndër ndustritë që mbështeten te proceset e punës, industria fasone është sektori tipik, që mbizotërohet nga gratë dhe karakterizohet nga puna e pakualifikuar, puna në informalitet, pagat e ulëta, punësimi afatshkurtër dhe mungesa e organizmit sindikal. Rritja e këtij sektori në terma globalë mbështetet, pikërisht në shfrytëzimin e pabarazive ekzistuese strukturore, në vendet periferike të botës në zhvillim. Sipas Alesandra Mexadrit*, fetishizimi i punës së grave është tipar dallues i kësaj industrie, e cila e riprodhon veten nëpërmjet feminizmit të fuqisë punëtore. Me feminizim nuk kuptojmë vetëm pjesmarrje më të lartë të grave në tregun e punës, por dhe format e ndryshme në të cilat përdoret gjinia në marrëdhëniet kapitaliste të prodhimit për të minimizuar kostot.

Konsiderimi i punës së grave si “plotësuese” për shkak të rolit të tyre primar si “shtëpiake”, parashtron premisat për trajtimin e disavantazhuar të grave në tregun e punës, në terma të pagesës dhe shfrytëzimit.

Për të kuptuar sesi prodhohen identitetet gjinore në marrëdhëniet e prodhimit brenda fabrikave, na vjen në ndihmë puna e jashtëzakonshme e Lesli Salcinger* mbi maquiladoras, në qytetin Huarez të Meksikës. Salcinger vëzhgoi sesi fuqia punëtore e feminizuar perceptohej rëndom si e nënshtruar, lehtësisht e menaxhueshme; e zhdërvjellët, sidomos për punëdore si qepje dhe e lirë në kosto.

Këto tipare dalluese sipas Salcinger nuk janë produkte të gatshme apo sjellje natyrore të grave. Ato janë në fakt, sjellje të ndërtuara në ndërveprim me subjektivizmin menaxherial (supervizori, menaxheri, pronari) dhe karakteristikat e kontekstit lokal (feja, vlerat kulturore, hamendësimet dhe sterotipet gjinore etj). Diskursi dhe praktika e ngritur mbi feminitetin prodhon subjekte gjinore të feminizuara, me karakteristikat si më sipër, të cilat shfrytëzohen ekonomikisht në përfitim të kapitalit global. Roli primar i grave si shtëpiake nuk e redukton pushtetin e tyre vetëm në hapësirat publike, por edhe në tregun e punës, ku ato diskriminohen në dy çaste kryesore. Së pari, përmes bagazhit fillestar, me të cilin ato u qasen tregut të punës, për shkak të normave morale dhe seksuale të shoqërisë patriarkale. Së dyti, përmes feminizimit të trupave të tyre brenda fabrikave, si pasojë e diskursit gjinor në vendin e punës. Këto dy çaste na ndihmojnë të kuptojmë sesi ndarja gjinore e punës i kyç gratë kryesisht në fund të hierarkisë së prodhimit, në pozicione pune më pak të favorshme.

REZISTENCË DHE SHPRESË PËR NDRYSHIM

Mungesa e sindikalizmit në sektorë të ekonomisë, që mbizotërohen nga gratë është drejpërdrejt e lidhur me nënshtrimin gjinor dhe pjesërisht me mungesën e kualifikimit që vjen prej tij. Nuk është më pak i rëndësishëm fakti që sindikatat përbëhen kryesisht nga burra dhe janë më të zëshme në ato sektorë që kanë patur një histori organizimi në të kaluarën. Megjithatë, gratë e fasonerive apo sektorëve të tjerë që mbështeten te puna e rëndë, kanë arritur t’i sfidojnë supervizorët e tyre dhe regjimin tejet kufizues të punës, për të protestuar kundër kushteve të vështira dhe pagave të ulëta. Ato i thyejnë rrethanat e tyre, për t’u bërë bashkë rreth identiteve të reja si punëtore dhe dikush që sjell të ardhura: të bashkuara jo në viktimizim, por në përpjekje për më shumë të drejta. Fasoneria është një rast tipik, ku gratë bëhen bashkë edhe si gjini, prandaj punësimi i grave në fabrikat e tregjeve globale përbën dhe një bazë materiale për ”politizimin e personales”.

Në mënyrë që ta zgjerojmë përpjekjen drejt personales/privates, ”në dhomat e gjumit dhe kuzhinat”, siç thotë dhe Silvia Federiçi*, aty ku buron dhe shtypja e grave, lind nevoja të ripërcaktojmë konceptin e klasës punëtore. Sipas Bataçarjas, në mënyrë që ta bëjme të dukshme punën riprodhuese të papaguar, klasë punëtore meriton të konsiderohet kushdo në klasën prodhuese që ka marrë pjesë të paktën njëherë në terësinë e riprodhimit shoqëror. Që gratë të kenë agjenci transformuese, ato duhet të jenë të ndërgjegjshme dhe të arrijnë ta artikulojnë shtypjen e tyre, jo vetëm si punëtore por edhe si gra, brenda dhe jashtë sferës së prodhimit. Gratë punëtore mund të organizohen rreth identitetit gjinor dhe pabarazive të tjera që i diferencojnë ato në tregun e punës, duke i segreguar në punë te padëshirueshme. Vetëm në këtë mënyrë, gratë e varfra punëtore do jenë më të fuqizuara, për të vënë shumëçka në pikëpyetje, për të analizuar dhe vepruar, për t’u mobilizuar njëzëri, kundër strukturave shtypëse të patriarkatit dhe kapitalit.

*Nancy Fracer, Tithi Bhattacharya, Maria Mies, Alessandra Mezzadri, Leslie Salzinger, Silvia Federici

REFERENCA:

Bhattacharya, T. (2017a). Introduction: Mapping Social Reproduction. In T. Bhattacharya (Ed.), Social Reproduction Theory: Remapping Class, Recentering Oppression. London: Pluto Press.

Bhattacharya, T. (2017b). How not to Skip Class: Social Reproduction of Labor and the Global Working Class. In T. Bhattacharya (Ed.), Social Reproduction Theory: Remapping Class, Recentering Oppression. London: Pluto Press.

Bair J. (2010) ‘On Difference and Capital: Gender and the Globalization of Production‘, in Signs: Journal of Women in Culture and Society, 36(1): 203-226

Bair, J. (2005). ‘Global Capitalism and Commodity Chains: Looking Backward, Going Forward.’ Competition and Change 9 (2): 163–80.

Caraway T.L. (2005) ̳The Political Economy of Feminization: From ―Cheap Labor to Gendered Discourses of Work‘, Politics and Gender Iss. 3, pp. 399-429.

Dalla Costa, M. & James, S. (1971). Women and the Subversion of the Community. https:// https://libcom.org/library/power-women-subversion-community-della-costa-selma-james visited 25/06/19

Elson, D. and Pearson, R. (1981) ‘Nimble Fingers Make Cheap Workers’: An Analysis of Women’s Employment in Third World Export Manufacturing, Feminist Review 7: 87-107

Federici, Silvia (2012) Revolution at Point Zero: Housework, Reproduction, and Feminist Struggle. Brooklyn, NY: PM Press.

Fraser, Nancy (2017) ‘Crisis of Care? On the Social-Reproductive Contradictions of Contemporary Capitalism’ in Bhattachary, Tithi (eds.) Social Reproduction Theory. Remapping Class and Recentering Oppression. London; Pluto Press